Advokatsko mišljenje
Dana 29.05.2020. godine, Narodna skupština Republike Srbije uvažila je višegodišnju inicijativu za informacije uskraćenih i oštećenih roditelja, usvojivši Zakon o utvrđivanju činjenica o statusu novorođene dece za koju se sumnja da su nestala iz porodilišta u Republici Srbiji, izvršivši na taj način obavezu iz presude Evropskog suda za ljudska prava u predmetu Jovanović protiv Srbije (broj predstavke 21794/09).
Zakon je objavljen u “Službenom glasniku RS”, br. 18/2020 od 3.3.2020. godine, stupio na snagu 11.3.2020. godine, a počeo da se primenjuje od 11.6.2020. godine.
O čemu je reč?
Po rečima nadležnih, ovaj zakon treba da omogući da se dođe do istine i pravde i da pomogne roditeljima da dođu do odgovora za kojim tragaju decenijama.
Ministarstva unutrašnjih poslova i pravde zauzela su zajednički stav da krivična dela otmice i zamene dece u porodilištima nisu svršena – da još traju – pa da su shodno tome nema zastarevanja i da su samim tim i dalje moguće istrage.
A da li je donošenje ovog zakona zaista zadovoljilo interese roditelja, pre svega u pogledu istrage, ključno je pitanje delikatne prirode.
Naime, navedenim zakonom propisano je da učesnik u sudskom postupku – predlagač može biti roditelj deteta, ali samo ako se do dana stupanja na snagu ovog zakona obraćao državnim organima ili porodilištu u vezi sa statusom novorođenog deteta za koje se sumnja da je nestalo iz porodilišta u Republici Srbiji, da bi se sprečile zloupotrebe. Ako nijedan roditelj nije živ, postupak mogu da pokrenu takođe brat, sestra, deda ili baba nestalog novorođenog deteta, bez obzira na to da li su se obraćali državnim organima ili porodilištu u vezi sa statusom novorođenog deteta. Najzad, predlog može da podnese i Zaštitnik građana.
Dakle u vanparničnom postupku, sud određuje status nestalog novorođenog deteta tako što se utvrđuju činjenice o njegovoj smrti i mestu gde se telo deteta nalazi, a ukoliko ne mogu da se utvrde činjenice koje objašnjavaju šta se sa nestalim novorođenim detetom dogodilo, sud rešenjem konstatuje da ne može da se utvrdi status nestalog novorođenog deteta, i dužan je da utvrdi koji organ, organizacija ili ustanova je odgovorna za nestanak novorođenog deteta.
Usvajanjem predloga, sud dosuđuje predlagaču (pravičnu?) novčanu naknadu nematerijalne štete zbog povrede prava na porodični život, koja iznosi do 10.000 eura u dinarskoj protivvrednosti, ceneći sve okolnosti slučaja, a pre svega intenzitet pretrpljenih duševnih bolova i straha.
I iz pravnog i iz ugla humanosti, kako su insistirali predstavnici Beogradske grupe roditelja nestale dece, dete nema cenu, te su kod konkretnog zakona najkritičnije bile odredbe člana 5 koje se odnose na sam postupak istrage, a ne na fokusiranje na isplatu naknade nematerijalne štete.
Nakon usaglašavanja roditelja i države, izvršeno je formiranje Komisije za prikupljanje činjenica o statusu novorođene dece za koju se sumnja da su nestala iz porodilišta u Srbiji.
Time se otvara prostor za pokretanje i dalje sprovođenje istraga i u okviru njih svih neophodnih istražnih radnji. Komisiju sačinjava 15 članova od kojih šestoro imenuje Vlada iz reda predstavnika ministarstava nadležnih za poslove pravosuđa, unutrašnjih poslova, zdravlja, brige o porodici, državne uprave, kao i Bezbednosno-informativne agencije i čak devet članova iz reda predstavnika registrovanih udruženja roditelja koja se bave pitanjima nestale novorođene dece.
Osnivanjem ove Komisije sa posebnim ovlašćenjima rešen je deo problema. Komisija je predviđena kao nezavisno telo u koje će pored stučnjaka iz oblasti kriminalistike i forenzike ući i roditelji koji će prikupljati činjenice i po institucijama gde su im vrata bila do sada zatvorena, da bi se došlo do toga koji su sve propusti u dokumentaciji nastali, kako je i na koji način ista lažirana, te da bi barem delimično bili zadovoljeni zahtevi za istinom i opravdani interesi zaštite porodičnog života involviranih.
Na sugestiju roditeljskih udruženja ali i Saveta Evrope u Zakon je unet i član o DNK analizi i bazi podataka, kao i obavezna obuka za sudije koji će ove slučajeve rešavati.
Pravnici se slažu u oceni da je usvojeni zakon na papiru dobar jer suzbija prostor za opstrukcije, ali uzevši u obzir da je donet nakon 6 godina od isteka roka datog od strane Saveta Evrope, pod pritiskom preuzete obaveze, kako će se nadležni organi angažovati u primeni istog u svakom ojedinačnom slučaju, tek ostaje da se vidi.
Tekst: Marko Anrić
